Autorskie prawa majątkowe

Stworzenie utworu w rozumieniu prawa autorskiego niesie za sobą konsekwencje w postaci powstania dwóch rodzajów praw. Jednym z nich są właśnie autorskie prawa majątkowe, o których dziś trochę „opowiem” 🙂

Drugie – autorskie prawa osobiste – szczegółowo umówiłam w kilku niedawno udostępnionych wpisach. W zakresie praw osobistych mieści się m.in. prawo do autorstwa utworu (o którym przeczytacie tutaj). Kolejnym ich aspektem jest prawo do wykorzystania utworu zgodnie z wolą twórcy (o tej kwestii opowiedziałam w tym artykule). 

Autorskie prawa osobiste wydają się bardziej intuicyjne. Każdy bowiem wie, że przypisanie sobie autorstwa cudzego utworu jest co najmniej nieeleganckie 😉 

Jednak czy można, podając autora, nieodpłatnie udostępnić czyjś utwór?  Czy tylko twórca może udzielić licencji? 

Zapraszam do lektury! 🙂

Przedmiot autorskich praw majątkowych

W przeciwieństwie do autorskich praw osobistych, prawa majątkowe nie dotyczą więzi twórcy z utworem. Ich przedmiotem są stosunki majątkowe wynikające z powstania utworu.

Katalog tych praw wymienia art. 17 ustawy – prawo autorskie.

art.  17 ustawy – prawo autorskie
Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Dziś, w zwięzły sposób postaram się omówić najważniejsze uprawnienia wynikające z tego przepisu.

Wcześniej jednak wyjaśnię kiedy powstają prawa autorskie oraz wyjaśnię kwestię ich przenoszalności.

Już teraz jednak podkreślę, że autorskie prawa majątkowe mogą przysługiwać nie tylko twórcy. Jest to istotna różnica w porównaniu z autorskimi prawami osobistymi.

Kiedy powstają autorskie prawa majątkowe?

Nabycie praw majątkowych następuje z chwilą ustalenia utworu. Podobnie jest zresztą w przypadku autorskich prawa osobistych. Warto pamiętać, że ustalenie utworu nie jest jednoznaczne z jego ukończeniem. Dla ustalenia utworu wystarczy, aby był on „uzewnętrzniony” w formie pozwalającej na zapoznanie się z nim przez inną niż twórca osobę.

Autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy. Ich nabycie ma charakter pierwotny. Oznacza to, że do czasu powstania utworu nie istnieją, a nikt poza ich pierwszym nabywcą dotąd ich nie „posiadał”. Do powstania tych praw nie jest wymagane dopełnienie jakichkolwiek formalności.

Ustawodawca postanowił, że prawa te przysługują twórcy jeśli ustawa nie stanowi inaczej.

Taka jest więc zasada. W prawie autorskim mamy jednak kilka przepisów, które odrębnie regulują podmiot autorskich praw majątkowych. Wyjątkami od reguły są np. utwory pracownicze lub utwory powstałe w wyniku współtwórczości. Również w tych przypadkach prawa przysługują od momentu powstania utworu. 

Autorskie prawa majątkowe, czyli uprawnienia twórcy 

Ustawodawca nie przewidział kazuistycznego, złożonego katalogu uprawnień twórcy.

Definicja ta została ograniczona do trzech podstawowych praw:

• korzystania z utworu,
• rozporządzania utworem oraz
• prawa do otrzymywania wynagrodzenia za korzystanie z utworu przez inne podmioty.

Z powyższych uprawnień wynikają dalsze, szczegółowe prawa.

Korzystanie z praw i rozporządzanie autorskimi prawami majątkowych

Korzystanie jest pojęciem bardzo szerokim. Należy przez nie rozumieć każdy przypadek wykonywania prawa, który nie prowadzi do rozporządzenia prawem.

O ile zatem rozporządzenie ma charakter czynności prawnych, to korzystanie polega najczęściej na wykonywaniu czynności faktycznych.

Czynnościami mieszczącymi się w zakresie korzystania są używanie utworu oraz pobieranie pożytków, jakie utwór przynosi. Oczywistym pożytkiem jest wynagrodzenie za korzystanie z utworu.

Z utworu może korzystać osobiście i bezpośrednio sam autor. W uprawnieniu do korzystania mieści się także prawo do udzielania zgody na korzystanie z utworu przez osoby trzecie. 

Przykładem takiej zgody jest udzielenie licencji. Następuje to najczęściej w drodze zawarcia z licencjobiorcą stosownej umowy o charakterze zobowiązującym. Zawarcie takiej umowy nie obciąża prawa twórcy, lecz ogranicza go w wyłączności korzystania z utworu. Zobowiązaniem autora jest tolerowanie faktu, że inny podmiot także korzysta z utworu.

W literaturze podnosi się niekiedy, że udzielenie licencji tak naprawdę stanowi rozporządzenie prawem. Świadczy to o ścisłym związku obu uprawnień.

Rozporządzenie natomiast polega na zbyciu  lub obciążeniu praw autorskich. Jak wspomniałam wcześniej „rozporządzenie” przybiera postać czynności prawnych. Obciążenie prawa autorskiego może polegać m.in. na ustanowieniu na niż użytkowania czy najmu. Zbyciem prawa jest natomiast jego sprzedaż lub darowanie.

Korzystanie i rozporządzanie utworem może odbywać się na wszystkich polach eksploatacji. Już niedługo mam nadzieję szerzej o nich opowiedzieć 🙂

Prawo do wynagrodzenia

Czy wynagrodzenie nie jest po prostu wspomnianym wcześniej pożytkiem z prawa mieszczącym się w prawie do korzystania? Wydaje się, że tak!

Na podobnym stanowisku stoi duża część przedstawicieli doktryny. Ja również przychylam się do poglądu, że wskazane przez ustawodawcę prawo do otrzymywania wynagrodzenia stanowi tzw. superfluum – zbyteczną nadregulację 🙂

Odłóżmy jednak na bok kwestię niezbędności takiej regulacji. Najistotniejsze jest bowiem to, co nie wydaje się tak oczywiste. Otóż, prawo do wynagrodzenia przysługuje na podstawie samej ustawy. Bez konieczności zawierania jakiejkolwiek umowy.

Taka regulacja ma na celu ochronę praw twórcy. Możliwa jest bowiem sytuacja, gdy uprawniony z tytułu praw autorskich nie zawarł żadnej umowy, a jednocześnie inne podmioty eksploatują jego utwór.

Przykładem okoliczności ziszczenia się „pozaumownego” prawa do wynagrodzenia jest tzw. droit de suite. Występuje ono w sytuacji, gdy nabywca oryginalnego egzemplarza utworu odsprzeda go. Wtenczas twórcy przysługuje wynagrodzenie w ustawowo przewidzianej wysokości.

W literaturze przeważający jest pogląd o względnym charakterze prawa do wynagrodzenia. Oznacza to, że prawo do wynagrodzenia przyjmuje formę roszczenia. Co za tym idzie, domaganie się zapłaty jest wyłącznie prawem twórcy, nie jego obowiązkiem. Skorzystanie z niego musi zatem polegać na podjęciu działania. Twórca może zatem skierować do konkretnej osoby żądanie zapłaty wynagrodzenia. Nie wykluczone jest jednak, że twórca nie będzie zainteresowany skorzystaniem z takiego uprawnienia.

Prawo do wynagrodzenia ma oczywiście charakter majątkowy. Zatem już z powyższego wynika, że jest zbywalne i dziedziczne.

Autorskie prawa majątkowe – najważniejsze cechy

Możliwość rozporządzania prawem autorskim jednoznacznie wskazuje, że ma ono charakter przenoszalny. Jest zarówno zbywalne za życia autora, jak i na wypadek jego śmierci (dziedziczne). Zbywalny charakter prawa autorskiego majątkowego ma dalej idące konsekwencje. Powoduje, że zgodnie z art. 57 § 1 k.c. nie można czynnością prawną skutecznie wyłączyć, ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia lub zmiany tego prawa.

Dodatkowo ustawodawca nie przewidział regulacji umożliwiającej zrzeczenie się praw autorskich majątkowych. Odrębną kwestią jest jednak zaniechanie wykonywania tych praw. Oczywiste jest, że można równocześnie określone uprawnienia posiadać, ale nie czynić z nich użytku. 

Autorskie prawa majątkowe mają charakter bezwzględny. Są skuteczne wobec każdego. Wyłącznym dysponentem tych praw jest ich nabywca pierwotny (najczęściej twórca).

Naruszenie któregokolwiek z praw majątkowych może skutkować odpowiedzialnością cywilną względem uprawnionego. 

Warto również pamiętać, że autorskie prawa majątkowe, w przeciwieństwie do praw osobistych, mają granice czasowe i terytorialne. 

Każde państwo może samodzielnie i niezależnie od siebie regulować kwestię przysługiwania praw autorskich. Uzyskana w Polsce ochrona nie zawsze rozciąga się na obszary innych państw.

Dodatkowo, z upływem ustawowo określonego czasu, utwór przestaje być przedmiotem prawa wyłącznego. Oznacza to, że autorskie prawa majątkowe wygasają. W konsekwencji utwór staje się elementem domeny publicznej. Skutkiem tego każdy może z niego dowolnie korzystać. 

Kwestia ta zdecydowanie różni prawa majątkowe od praw osobistych. Prawa osobiste bowiem nigdy nie wygasają.

***

Jak wynika z lektury tego wpisu, ustawodawca swoją ochroną objął nie tylko osobistą więź twórcy ze stworzonym przez niego utworem, ale zadbał także o zabezpieczenie majątkowych interesów autora. Bez wątpienia taka regulacja – zwłaszcza w dobie coraz szybszego rozwoju sposobów eksploatacji utworów – jest konieczna.

Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej w zakresie autorskich praw majątkowych lub interesują Was inne zagadnienia – nie tylko z prawa autorskiego – zachęcam do kontaktu.

Tymczasem życzę udanego dnia i serdecznie pozdrawiam 🙂 

Weronika Powęska
radca prawny

***

Otagowane jako: autor, autorskie, licencja, prawo autorskie, prawo cywilne, prawo do utworu, rozporządzanie prawem, sprzedaż, twórca, twórczość, umowa, utwór, własność intelektualna, wykonywanie prawa, wynagrodzenie, zbycie praw