Wiem, że tematyka praw autorskich budzi Wasze zainteresowanie. Dostaję w tym zakresie sporo wiadomości z pytaniami. Nie będę zatem uchylać się od odpowiedzi 🙂
Na początek najistotniejsze. Zasadniczą kwestią jest podział na autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe. Przysługiwanie każdego z tych rodzajów praw aktualizuje po stronie twórcy różne uprawnienia.
Omówienie w jednym wpisie każdego z uprawnień przysługujących twórcy w związku ze stworzeniem utworu (więcej o utworze możecie dowiedzieć się tutaj) utrudniałoby zapamiętanie nawet najważniejszych informacji.
W tym poście postanowiłam zatem omówić charakter autorskich praw osobistych oraz dwa pierwsze uprawnienia twórcy, które wspólnie możemy nazwać „prawem do określenia autorstwa”.
Właśnie z nim wiąże się, często zadawane mi pytaniem, czy można opublikować cudzy utwór w Internecie bez podpisania autora.
Dziś, trochę “naokoło” odpowiem i na to pytanie.
Kolejne prawa osobiste oraz prawa majątkowe zostawimy sobie na kolejne “spotkania” 🙂
Autorskie prawa osobiste – pojęcie i ustawowy katalog
Katalog autorskich praw osobistych ustawodawca przewidział w art. 16 ustawy – prawo autorskie. Jest to katalog otwarty.
W treści przepisu ustawodawca wymienił jedynie pięć niezależnych od siebie, przykładowych uprawnień.
Art. 16 ustawy – prawo autorskie
Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:
1) autorstwa utworu;
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Autorskie prawa osobiste – cechy charakterystyczne
Więź twórcy z utworem
Istotą praw osobistych jest więź twórcy z utworem – czyli jego osobisty stosunek do stworzonego dzieła.
O powstaniu takiej więzi możemy jednak mówić nie na etapie tworzenia utworu, lecz po jego ustaleniu (czyli ziszczeniu się przesłanki nadania mu charakteru utworu), nawet jeśli ma on postać nieukończoną (art. 1 ust. 3 prawa autorskiego).
Interesującym jest, że powstanie (i trwanie) ochrony autorskich praw osobistych są niezależne od woli twórcy. Autor nie może zrzec się tych praw, choć oczywiście może nie być zainteresowany ich wykonywaniem.
Ochrona przysługuje bez konieczności dochowania jakichkolwiek formalności.
Dodatkowo, więź twórcy z utworem jest nieograniczona w czasie. W przeciwieństwie do autorskich praw majątkowych, prawa osobiste nie wygasają z upływem ustawowo określonego czasu.
Brak możliwości rozporządzania prawami osobistymi
Autorskie prawa osobiste mają charakter – jak sama nazwa wskazuje – stricte osobisty.
Co za tym idzie nie można nimi rozporządzać ani za swego życia, ani mortis causa (na wypadek śmierci). Nie są także dziedziczne. Autorskich praw osobistych nie można się również zrzec.
Pewne wątpliwości może budzić art. 78 ust. 2–4 prawa autorskiego, który pozwala autorowi określić, kto będzie wykonywał prawa osobiste po jego śmierci.
Taka, wyznaczona przez twórcę, osoba wykonuje jednak nie własne, lecz cudze prawa. Zatem nawet ze śmiercią twórcy nie istnieje możliwość zgodnej z prawem ingerencji w utwór lub usunięcia nazwiska autora z egzemplarzy utworu.
Bardzo ciekawym zjawiskiem jest także “osierocenie utworu”.
Polega ono na tym, że autor „zrzeka się” swoich praw osobistych – np. oświadcza, że odtąd nie życzy sobie ujawniania swoich danych przy publikacji utworu i nie zamierza korzystać np. z prawa do nadzoru nad korzystaniem z utworu.
Nawet tak złożone oświadczenie nie powoduje wygaśnięcia autorskich praw osobistych.
Skutkuje jednak możliwością korzystania z utworu przez osoby trzecie, na sposób, który w przypadku wykonywania osobistych praw autorskich przez twórcę byłby niedopuszczalny i mógłby powodować odpowiedzialność cywilną.
Na koniec postawię pewne pytanie. Czy autorskie prawa osobiste są dobrami osobistymi w rozumieniu art. 23 i 24 kodeksu cywilnego?
W literaturze przyjmuje się, że nie ma potrzeby takiego ich traktowania. Ustawodawca bowiem przewidział odrębną ich ochronę w prawie autorskim.
Uprawnień związanych z ewentualnym naruszeniem dóbr osobistych można jednak dochodzić w przypadku, gdy to, co jest tworzone przez autora nie jest jeszcze utworem – np. nie zostało ustalone, choć już ma cechy twórcze.
To jednak odrębny i skomplikowany wątek 🙂
Prawo do określenia autorstwa – prawa osobiste twórcy
Na początek należy Wam się pewne wyjaśnienie.
W ustawie nie znajdziecie pojęcia prawa do określenia autorstwa.
Jest to pojęcie, które stworzyłam na potrzeby tego wpisu, łączące dwa pierwsze wskazane przez ustawodawcę prawa osobiste twórcy. Uprawnienia te są ze sobą ściśle skorelowane.
W ustawie, jako prawo do autorstwa definiowane jest pierwsze, podstawowe uprawnienie twórcy do „bycia autorem”. Drugie z przysługujących twórcy uprawnień to prawo do oznaczenia utworu.
Autorstwo utworu
Prawo do autorstwa jest ściśle związane z usankcjonowaniem w istniejącej rzeczywistości stanu faktycznego polegającego na tym, że dana osoba stworzyła określony utwór.
Skoro zaś jest to sfera faktu nie można jej zmienić żadną umową ani porozumieniem.
Jest to zatem najbardziej osobiste z osobistych praw twórcy 🙂
Prawo do autorstwa utworu ma charakter bezwzględny. Respektować je musi nieograniczony krąg podmiotów – w skrócie: każdy. Nawet sam autor – stąd ich nieprzenoszalność.
Już w tym miejscu zasygnalizuję, że istnieje możliwość stworzenia utworu przez więcej niż jedną osobę w ramach tzw. współtwórczości. Omówienie również i tego zagadnienia znajduje się już w “mojej szufladzie” i niebawem przedstawię je również Wam 🙂
Opierając się na bezwzględnym charakterze tego prawa dochodzimy do niezwykle istotnej kwestii – plagiatu.
Mówiąc wprost plagiat jest pewnego rodzaju zakłamywaniem rzeczywistości. Polega na wprowadzeniu innych osób w błąd co do autorstwa danego utworu – najczęściej poprzez przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego utworu.
Takie działanie stanowi delikt w rozumieniu prawa cywilnego, zatem przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej w związku z wyrządzeniem innej osobie szkody.
Jednocześnie to również czyn bezprawny w świetle prawa karnego.
Charakteru plagiatu nie zmienia zgoda twórcy na opublikowanie jego utworu przez inną osobę pod jej własnym nazwiskiem.
Zawarta w tym przedmiocie umowa będzie nieważna. Byłaby bowiem sprzeczna z zasadami współżycia społecznego i sprzeczna z ustawą. Obie zaś te przesłanki powodują, że umowa taka nie mieściłaby się w zakresie zasady swobody umów.
Obowiązkiem każdego jest bowiem ujawnienie prawdziwego twórcy. Jest to jednoznaczną konsekwencją nieprzenoszalności autorstwa oraz braku możliwości zrzeczenia się autorstwa.
Oznaczenie autora
Jednym z uprawnień ściśle związanych z posługiwaniem statusu twórcy jest prawo do oznaczenia autora.
Oznaczenie to może przybrać niemal dowolną formę, która pozwala na identyfikację autora.
Autor może, ale nie musi, posłużyć się własnym imieniem i nazwiskiem, co jest najczęściej spotykaną formą w obrocie.
Twórca może oznaczyć utwór samym tylko imieniem i inicjałem nazwiska, lub odwrotnie – użyć pierwszej litery imienia i nazwiska (bądź nazwisk).
Inną formą jest posłużenie się pseudonimem.
Może być on swobodnie obrany, zupełnie fantazyjny i niemający nic wspólnego z danymi ujawnionymi w aktach stanu cywilnego autora.
Prawem twórcy jest także udostępnienie utworu anonimowo, tj. w sposób niepozwalający na identyfikację autora.
W tym kontekście – ilekroć autor chce pozostać anonimowy – to właśnie ujawnienie osoby twórcy stanowić będzie naruszenie jego praw osobistych.
Obowiązek poszanowania anonimowości istnieje także po śmierci twórcy.
Chęć oznaczenia dzieła swoimi danymi lub pozostania anonimowym powinna zostać ujawniona przez autora – wprost lub w sposób dorozumiany.
Stanowi o tym liczne orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, utrwalone w tym zakresie już od lat dwudziestych ubiegłego wieku.
Jednoznaczne stanowisko zaprezentował Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 29 października 1997 r. (sygn. akt I ACa 477/97) wskazując, że:
w odniesieniu do osobistego prawa twórcy do «oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępnienia go anonimowo» (art. 16 pkt 2 Prawa autorskiego) należy domniemywać jego pozytywne wykonanie, tj. decyzję twórcy o rozpowszechnianiu utworu ze wskazaniem jego nazwiska lub pseudonimu; natomiast negatywne wykonanie tego prawa, tj. decyzja twórcy o zatajeniu jego autorstwa musi wynikać z wyraźnego oświadczenia woli twórcy.
Pozostałe autorskie prawa osobiste
Jak wskazał ustawodawca w przywołanym wyżej art. 16 ustawy – prawo autorskie, oprócz prawa do autorstwa, mieszczącego w sobie dwa omówione wyżej uprawnienia, do praw osobistych należą również
- nienaruszalność treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
- decydowanie o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
- nadzór nad sposobem korzystania z utworu.
Trzy wyżej wymienione uprawnienia dotyczą nie samego określenia autorstwa utworu, lecz kwestii decyzji twórcy o ewentualnym udostępnieniu utworu oraz formy, czasu i zakresu, w jakim powinno to nastąpić.
Dziś jednak, aby nie mnożyć znaków, a przede wszystkim Was nie zanudzić, pozostawię tę kwestię niedopowiedzianą 🙂
Już niedługo zajmę się i tą tematyką. Do śledzenia dalszych postów zapraszam już teraz.
Jeśli natomiast po lekturze tego wpisu pojawią się Wam pytania – piszcie śmiało!
Weronika Powęska
radca prawny
* * *
Utwór w prawie autorskim
Jesienna aura wkrada się wszędzie.
Nie tylko spowiła najpiękniejszy zamek w Polsce – jak na wykonanym przeze mnie zdjęciu – ale wpływa także na nasze samopoczucie.
Mnie nastraja do zaszycia się pod kocem z kubkiem herbaty i książką. Postanowiłam więc sobie odświeżyć nieco wiedzę z prawa autorskiego, dokładnie z pojmowania w nim utworu.
Mam nadzieję, że i Was zainteresuje ten temat – rozpracowany od praktycznej strony [Czytaj dalej…]
{ 0 komentarze… dodaj teraz swój }